SLÆVANDI LYF

 Róandi lyf og svefnlyf

Svæfingalyf

Sterk verkjadeyfandi lyf

Sefandi lyf
 
 

RÓANDI LYF OG SVEFNLYF

Lyf í þessum flokki valda í flestum tilfellum róun þ.e. einstaklingurinn hreyfir sig minna, hann er sljór og máttlaus (þreklítill).  Ef lyfin eru tekin inn í stærri skömmtum veldur það svefni.  Viðkomandi er sofandi en þó ekki það fast að ekki sé hægt að vekja hann.  Lyfin eru þó ekki hættulaus, svefninn og róunin er óeðlileg og ekki lík eðlilegri afslöppun eftir erfiðan dag. 
 Verkunin er á taugamót og að því er virðist vítt og breitt í miðtaugkerfinu, þá ekki síst í heilastofni.  Ef viðkomandi tekur lyfið inn í lengri tíma hætta þau að hafa áhrif nema skammturinn sé aukin.  Sé lyfjagjöf hætt veldur það fráhvarfseinkennum, sem lýsa sér þver öfugt við lyfjagjöfina, s.s órói, kvíði, svefnleysi eða svefntruflanir og jafnvel krampi.
 Til að útskýra verkun róandi lyfja eða svefnlyfja betur, er hér á eftir tekið fyrir eitt lyf sem er mjög einkennandi fyrir lyf í þessum flokki.  Það er díazepam, sem er benzódíazepínsamband, notað til róunar og til að ná svefni.  Lyfið er frekar ungt og tók við af barbitúrsýrusamböndum (fenemal t.d.).
 Ólíkt eldri lyfjum hefur díazepam minni áhrif á tiltekna hluta heilastofns og eykur einnig verkun á hamlandi boðefni.í miðtaugkerfinu, sem heitir gamma-amínósmjörsýra (GASS). GASS kemur fram í taugamótum og verkar á viðtæki sem eru fjærmegin við taugamótin.  Það gerir það að verkum að innflæði klóríðjóna eykst í frumuna (sem er neðar í miðtaugakerfinu þ.e. fjarmegin).  Við aukið innstreymi klóríðjóna í frumuna flæðir natríum út úr henni og boðefnin,sem komu taugaboði af stað, hætta að virka á frumuna.
 Í sumum tilfellum virkar díazepam örvandi þ.e. það veldur hömlun á hamlandi boðefnum og getur það stundum leitt til árásargirni hjá sjúklingi.  Viðkomandi verður ,,ónæmur" fyrir kvíða og þunglyndi og telur sig geta allt og lætur ekkert hindra sig. Lyfið er því stundum notað til að lækna hugstreitu.
 Sem svefnlyf veldur díazepam óeðlilegum svefn, eins og áður var minnst á.  Til að skilja betur hvað við er átt er best að sjá muninn á eðlilegum svefn og svefn af sökum lyfsins.  Ef heilbrigður einstaklingur sofnar byrjar hann á því að sofa sléttum svefn sem varir í nokkra tíma. Þá tekur við hjúfur svefn (draumsvefn), þar sem einstaklingurinn byltir sér og jafnvel talar eða gengur í svefni.  Þetta gengur svo sitt á hvað og oftar því sem á líður.  Talað er um að 2/3 svefns sé sléttur svefn en 1/3 hrjúfur.  Aftur á móti þegar einstaklingur, sem tekið hefur inn svefnlyf, sofnar er hrjúfi svefninn miklu styttri og sjaldnar en slétti svefninn varir lengur þannig að heildarsvefntími mannsins verður lengri. 
 Díazepam veldur, eins og önnur róandi og svefnlyf,  fráhvarfseinkennum en ekki er talað um að lyfið sjálft hafi ávanabindandi áhrif á líkamann.
 

STERK VERKJADEYFANDI LYF

Þegar talað er um verkjadeyfingu er átt við að sjúklingurinn finni minna til en ella.  Lyfin hamla þar af leiðandi bæði sársaukaskynjun og viðbrögðum við sársauka.  Jafnframt því verka sterk verkjastillandi lyf á allan líkamann í miklu mæli hvar svo sem sársaukinn er.  Til að sjá hvernig lyf af þessarri gerð virka er best að taka lyfið morfín, sem dæmi enda er það langmest notaða og best þekkta lyfið af þessari gerð og mjög einkennandi.
 Morfín er unnið úr ópíumsvalmúa (papaver somniferum), sem er aðallega ræktaður í Asíu.  Ópíumsafinn, sem er í blóminu, er þurrkaður og verður við það brúnn eða svarleitur klumpur og er morfínið unnið úr honum.  Lyfið er í flokki alkalóíða, sem er vægur plöntubasi með þrígilt köfnunarefni. 
 Jafnframt því sem lyfið dregur úr sársauka, hefur það einnig róandi og svæfandi áhrif en veldur oft miklum aukaverkunum s.s klígju, uppköstum, sljóleika, samdrætti í sjáöldrum og vanlíðan svo dæmi sé tekið.  Morfínið verkar samt mismunandi á einstaklinga og getur valdið mikilli vellíðunartilfinningu hjá sumum einstaklingum og er það eitt af orsökunum fyrir því hvað það er ávanabindandi.  Reynt hefur verið að komast hjá öllum aukaverkunum  og fíkninni með því að útbúa lyf lík morfíni en hingað til hefur það verið með misheppnuðum árangri og er heróínið eitt þeirra lyfja.  Það versta við þessi lyf eru þó fráhvarfseinkennin, sem byrja 8-12 klst. eftir að lyfið er tekið og ná hámarki eftir 2-3 sólarhringa.
 Á mörgum stöðum í miðtaugakerfinu, þá helst í mænu og mænustofni en einnig í miðheila og milliheila er að finna fjöldann allan af sérhæfðum morfínviðtækjum, sem eru staðsett nánar til tekið í eða við taugamót.  Við morfínviðtækin er að finna peptíð (morfínpeptíð) sem eru misjöfn af stærð en með sömu verkun og morfín.  Í mænu er peptíðið, boðefni, í sköftum millitauga sem mynda skaft-skaft taugamót við sköft taugafruma (þeirra sem sjá um að flytja sársaukaboðin í aftanverða mænuna).  Þessi skaft- skaft taugamót eru staðsett nærmegin við skaft-bol taugamót, á milli skafts innlægrar taugafrumu, sem flytur sársauka og bols þeirrar frumu, er  flytur boðin upp í mænu og heilastofn.  Það er við þessi skaft-bols taugamót sem boðefnið(súpstans P) er losað og örvar viðtæki sem er fjærmegin í taugamótum og gerir það að verkum að boðin berast upp í mænu og heilastofn.  Þegar morfínpeptíðið er losað í stórum skömmtum við skaft-skaft taugamótin virðist sem það lami verkun súpstans P og þar með hamli flutningi sársaukaboða.
 Einnig er hægt að finna morfínviðtaka utan miðtaugakerfinins; í taugahnoðrum í maga og þörmum og í útkirtlum í meltingafærum. Enda hefur morfinið verið notað sem lækningalyf  við niðurgangi (veldur hægðartregðu) þar sem það veldur samdrætti í sléttum vöðvum í vegg maga og þarma og í hringvöðvum.  En það virkir einnig samdrátt í gallblöðru, brisgöngum, þvaggöngum og í hringvöðva blöðru svo að erfitt er að losa þvag.  Í útkirtlum hefur morfínið þau áhrif að það þurrkar kirtlana, sem sjá um að seyta safa í meltingaveg (munnvatnskirtlar ,bris og lifur) og er með sanni hægt að segja að þetta sé varasamt lyf sem beri að forðast og þá  er ennþá eftir að telja upp þau áhrif sem morfín og morfínlík lyf hafa á æðar, hvort sem er blá eða slagæðar (veldur víkkun).  Það veldur öndunarerfiðleikum (slævar öndunarstöðvar í heila) og er stórvarasamt fyrir konur því það truflar starfsemi undirstúku, ruglar tíðarhringnum og dregur úr hríðum og seinkar fæðingu.
 Þróunin er samt grýðarleg og stanslaust er verið að framleiða lyf sem eiga að draga úr þessum aukaverkunum því morfínið er vel til þess fallið að lina þjáningar en ennþá hefur ekki fundist betra lyf.  Núna á síðustu áratugum hefur verið farið að framleiða andmorfínlyf sem verka að hluta til líkt morfíni en dregur jafnframt úr hliðarverkunum en því miður hefur það aðrar stórhættulegar aukaverkanir sem líkjast hvað mest geðveiki.  Vonandi á framtíðin eftir að koma með betri lyf á markað sem virka ekki jafn sterkt á allan líkamann og lyf sem ekki eru eins ávanabindandi og morfín og mórfínlík lyf gera í dag.